بازگشت
نگاهی بر سیر تاریخ جنبش اسمعیلی
سید احسان واعظی سید احسان واعظی

        جنبش اسمعیلیه، یکی از جنبش های متشکل، فعال وبا اهمیت خراسان در بحبوحۀ قرون وسطی است که قریب 400 سال در خراسان دوام آورد و با انقراض فاطمیان در مصر که تکیه گاه سیاسی آن محسوب میگردید، حتی 80 سال دیگر قلعه های پيروان اسمعیلی دراین سرزمین پابرجا ماند.                                                             

       این جنبش در میان روشنفکران و متفکرین خراسان و ماورالنهر چون بلعمی وزیر، جیهانی وزیر، رودکی سمرقندی، فردوسی طوسی، ابو ریحان البیرونی، ابو علی سینا، ناصر خسرو و برخی دیگر نفوذ کرد و طی این دورۀ چهار سده سازمانها، پایگاه ها و مراکز خُرد و بزرگ خود را در مناطق شمال افریقا، کشور های خلیج، آسیای صغیر و آسیای میانه که شامل سرزمین های المغرب ، مصر، عراق، سوریه، خراسان، ماوراءالنهر و جنوب هندوکش میگردید، با کشانیدن هم کیشان جدید توسط مبلغین مبتکر و آزموده ایجاد نمود. اشکال و شیوه های مختلف مبارزه را از مسالمت آمیز تا قهر آمیز آزمود و در هر زمینه تجاربی حاصل داشت که برخی ازاین تجارب اسمعیلیان بالاخص در زمینۀ تبلیغ تا امروز نیز برای رزمندگان جنبش های امروزی خالی از مفاد نمیباشد.                                           

    مقالۀ حاضر به بررسی جنبش اسمعیلیه اختصاص یافته و برای دریافت معلومات کلی و تصور روشن از آن، مهمترین و جالب ترین موضوعات این فرقۀ مذهبی چون منشأ پیدایش، تعالیم و اصول عقاید، سازمانها و تشکیلات، شیوۀ تبلیغ، مناطق تحت نفوذ و مراکز قدرت، تروریسم، انشعابات و جایگاه و اهمیت تاریخی آن از هم تفکیک گردیده و در ضمن برای جلوگیری از طوالت این نبشته ناگزیرآ به بیان فشرده و مؤجز فهرست وار از وقایع با ذکر نامهای اشخاص، محلات و سنوات تاریخی اکتفأ شده است.                                                                                     

 منشأپیدایش:                                                                                                         

    اسمعیلیه در ظاهر یک جنبش دینی و تجدد طلب بوده و از شعب فرق مذهب اسلام بشمار میرود. تاریخ پر سروصدای فرقۀ اسمعیلیه از قرن دوم هجری با مرگ نابهنگام فرزند ارشد امام جعفر صادق و جانشین اعلام شدۀ او به امامت آغاز گردید. امام جعفر صادق ششمین امام شیعه، نخست فرزند ارشد خود اسمعیل را به جانشینی تعیین کرد؛ ولی به روایت شماری از راویان و محد ثان به علت عدم پابندی وی به فرایض دینی ( به گفتۀ مشهور به سبب افراط در باده نوشی) این فرزند را از جانشینی خود خلع کرد وپسر چهارم خویش، امام موسی کاظم را بجایش گزید و اتفاقأ اسمعیل 5 سال پیشتر از پدر وفات و در مدینه (133 ه) درگذشت.                                                                    

برداشتهای مؤرخان دربارۀ این جانشین مخلوع متفاوت است.                                

مثلآ ، « کشی» روایت میکند که هنگامیکه خود او با امام جعفر صادق در سرای خلیفه نشسته بود ؛ شنید که امام به فرزندش اسمعیل به عنوان « فاسق» وعدۀ دوزخ داده است. عطا ملک جوینی مینویسد که امام جعفر صادق فرمود:                

    اسماعیل نه فرزند من است، بلکه شیطان است که در صورت او ظاهر آمده است. ولی از همانوقت عده ای از صاحبنظران شیعه این جانشینی را جایز ندانستند و استدلال نمودند که اسمعیل از جانب امام صادق به جانشینی تعیین شده بود و طبق معتقدات شیعه، امامان که معصوم اند و بر کلیه امور گذشته و آینده وقوف دارند، پس امام صادق نمیتوانسته خطا نماید و فرزندی را به جانشینی خود تعیین کند که مقدور بوده است، پیش از خودش بمیرد. پس از آنجائیکه وی را قبلأ  به جانشینی خود تعیین نموده ، بناچار حق الغآ این جانشینی را نیز ندارد و دراینصورت وارثان واقعی او در امر امامت اسمعیل و اعقاب وی هستند نه موسی کاظم و فرزندانش. از همان هنگام بود که ایشان بنام اسمعیلیه راه خود را از بقیه شیعیان جدا کردند. پس از مرگ جعفر صادق علیه الرحمه امام ششم شیعی(148 ه) عده ای بر فراز پسرش امام موسی کاظم جمع شدند و این فرقۀ مذهبی که پیروان امام ابو عبداله جعفر صادق میباشند، بعنوان شیعۀ امامیه اثنی عشریه ( دوازده امامه ) مسمی گردید. عدۀ دیگری که امامت موسی کاظم رانه پذیرفته و بر امامت اسمعیل پسر ارشد جعفر صادق اتکأ نمودند، بنام اسمعیلی شهرت یافتند. اسمعیلیه که (ائمه) را منحصر به هفت تن میدانستند بنام ثبیعه یا« هفت امامی » خوانده شدند. زیرا آنها باین باور بودند که امام برحق و « سابع تام » که « دور هفت » بدو تمام میشود ،( زیرا هفت در دستگاه وجود، عددی است مقدس و اسرار آمیز) همانا اسمعیل میباشد. آنهائیکه از اسمعیل پس از جعفر صادق علیه الرحمه تبعیت نمودند، نیز دو گروه را تشکیل میدهند. عده ای که مرگ اسمعیل را در زمان حیات پدر انکار میورزند و ادعا داشتند که او بوسیلۀ خود امام جعفر صادق مخفی گردیده است و همین اسمعیل، امام قائم است و غیبت کرده و روزی مراجعت خواهد کرد، به اسمعیلیان خالص ( الاسمعیلیة الاخالصه) معروف شده اند. برخی دیگر با وصف اینکه امامت اسمعیل را پذیرفته اند، اما متیقن بودند که اسمعیل در زمان حیات پدرش به امامت رسید و پس از مرگ وی که در حیات پدرش بوقوع پیوست، امامت به پسرش محمد منتقل شد، به قرامطه یا مبارکیه « القرامطه وهم المبارکیه » مسمی گردیدند؛ زیرا از دیدگاه آنان امامت غیر از امام حسن و امام حسین از برادر به برادر توارث نمی یابد.                                                                                                  

      قرامطه که در بسیاری موارد معتقداتی بمانند اسمعیلیه دارند، « سابع تام » اسمعیل را، که قبل از امام درگذشته بو د، نمی شمارند؛ بلکه به نظر آنها فرزندش محمد بن اسمعیل پس از مرگ امام ششم سمت امامت یافته است.     قرمطی ها، محمد بن اسمعیل را نه تنها امام؛ بلکه پیغمبر اولوالعزم می دانسته اند.                                                        

    بنآ وی را صاحب شریعت می خواندند و ادعا داشتند که شریعت او ناسخ شریعت جاری است. ازاین رو باب اباحه گری را که لازمۀ نسخ شریعت موجود بود، مفتوح کردند و برای اقامۀ دعوت خویش، قتل مخالفان را جایز و حتی لازم شمردند.                                                                                                                                            

مجلسی در بحارالانوار از سه گروهی که در مجموع اسمعیلیه را تشکیل داده چنین نام برده است:                                                                                                         

الف- گروهی که معتقد بودند، اسمعیل قائم المنتظر است و مرگ او دروغ می باشد.                                                                                                                      

 ب-گرو هی که میگفتند، اسمعیل در زمان حیات پدر فوت شده؛ لیکن بعد از فوت پدرش امام جعفر صادق (ع) ، پسر اسمعیل یعنی محمد بعنوان جانشین وی انتخاب گردیده است.                                                                                         

ج- گروهی اعتقاد داشتند، محمد توسط خود امام جعفر صادق انتخاب شده است. 

    تعالیم اسمعیلیه شامل دو بخش ظاهری و باطنی بود که اولی در دسترس عموم گذاشته میشد و دومی ویژۀ خواص بود. بخش « تعالیم باطنی » مرکب از دو قسمت « تأ ویل» یعنی تعبیر ایهامی قرآن و شریعت و « حقایق » یعنی فلسفه و علوم و تطبیق آنها با الهیات است. در بخش تأویل « دوزخ » به حالت جهل که اکثریت افراد بشر در آن غوطه ورند و « بهشت » در وصول به کمال دانش که در اثر کسب تعلیمات باطنی اسمعیلیه طی چند مرتبه حاصل   میشود، معنی و مفهوم    یافته است، که هردو بدین جهان ونه در جهان دیگر ارتباط دارند.                                  

                         تعالیم و اصول عقاید اسمعیلی

 

     باطن گرائی- اسمعیلیه به تحویل احادیث و آیات می پرداختند و ظاهر را اساس قرار نمی دادند. آنان به این حدیث نبوی که : « ان هذا القران انزل علی سبعه  احرف لکل حرف آیه منهه ظهر و بطن » استناد جسته و سپس به سیزدهمین آیۀ سورۀ حدید قرآن: « باطنه فی الرحمة و ظاهر من قبلة العذاب » اتکآ می ورزیدند. بدین ترتیب تآویل آیات را مؤ جه می ساختند و گرونده را نسبت به معنای ظاهری و محتوای واقعی آیات و احادیث مشکوک می کردند، یعنی عملآ قید این آیات را از شکل بر می داشتند و دست خودرا برای آنچه که میخواستند دعوی نمایند، باز نگه میداشتند.                                                                                                                                         

    آ.ی. برتلس خاور شناس روسی دیدگاه خودرا در مورد عقاید ناصر خسرو بلخی یکی از پیش کسوتان جنبش اسمعیلیه در خراسان و ماوراءالنهر چنین بیان داشته:                                                                                

    (( ناصر خسرو قصد از همه آفرینش را عبارت از آن میداند که نفوس انسانی که به این جهان آمده اند، کمال یابند، کسب علم کنند و به دنیای آخرت برگردند. " مردم خردمند " در نظر او بار درخت عالم و مقصود آفرینش هستند. بدینقرار کسب علم و بالطبع خود " علم " در نظر او مفهوم خاصی پیدا میکند. این مطلب را ناصر خسرو در زاد المسافرین تصریح میکند. وی در یکجا « قبول دین حق » را با آموختن علم برابر میگیرد و در جای دیگر گوید که قصد خدا آفریدن صورت اجسام نیست، چنانچه قصد قرآن " ظاهر " کلمات نیست، بلکه قصد آنست که نفس آدمی معایبی را که از عالم روحانی میرسد و در جوهر جسم ظاهر میگردد، به قدرت صنع الهی دریابد. گوئی دراین جا عمل آفرینش با تأویل قرآن مقایسه شده:                                                                                                         

    نفس از جهان مادی به ( اندیشه های نهانی ) راه می جوید، چنانکه اهل تأویل از ظاهر عبارت قرآن به راز ( باطن) آن پی می برند))                                                                                                                                 

 

مهدی گری ( اعتقاد به تداوم رهبریت روحانی) :

 

    اسمعیلیه به اصل ظهور مهدی برای تقدیس پیشوایان خود تکیه می کرده اند. از نظر آنان اصل معرفت، معرفت امام زمان است و خداشناسی و جهان شناسی نیز به عقل نیست، بلکه به تعلیم امام است. بنابر اعتقاد اسمعیلیه، مسلمین در حل و فصل مسایل مذهبی خود اختیار نداشته و در آن حدی نیستند که در امور الهی دخالت کنند. بهمین منظور خداوند پیامبری را برای رهنمائی خلق مبعوث نمود وبا توانائی و قدرتی که بوی داد، نظام اسلام را استحکام بخشید. بنأ همان جهل و نادانی که در آغاز، لزوم بعثت پیامبران را برای تأسیس دین اقتضأ میکرد، حالا نیز ایجاب میکند که خداوند برای حفظ و نگهداری آن از نسلی به نسل دیگرکسانی را برگزیند و آنچه را که از آنان هدایت میگیرند، پذیرفته و انجام دهند. مسئله تعلیم از مسایلی بود که حسن صباح پبشوای فرقۀ نزاریه، آن را پرورانده بود و به ابزار برنده برای اعتبار و قانونی ساختن موضع و عقاید اسمعیلیان مبدل گردید. نامبرده عادتأ بحث خودرا بااین سخن آغاز میکرد: « خرد بس یا نه؟ » آیا عقل برای پی بردن به همه حقایق کافیست و چون عادتأ پاسخ می شنید که عقل برای پی بردن به کنه حقایق امور کافی نیست، لذا پاسخ میداد، پس آدمی زاد را معلمی باید و آن معلم که رهنمای جان ماست، امام زمان است.حسن صباح همواره چهار اصل را مطرح بحث قرار میداد. نخست اینکه شخص برای دانستن حقایق غائی به معلم نیاز دارد و اگر محتاج معلم نیست، پس هیچ موجباتی برای ترجیح نظر خود بر نظر دیگران ندارد. دوم آنکه اگر پذیرفته شود که نیاز به معلم وجود دارد، پس هر معلمی صلاحیت رهنمائی و پیشوائی تعالیم دینی را دارد و یا صرفأ معلم صالح. درصورتیکه هر معلم صلاحیت تعلیم را داشته باشد، پس در چنان وضعیتی قرار خواهیم گرفت که گویا اصلأ معلم نداریم، زیرا نمیتوانیم معلمی را نسبت به معلم دیگر ترجیع دهیم. بعدأ نامبرده طرح سومی خودرا چنین بیان مینمود که، در صورتیکه هر معلمی به عنوان صالح پذیرفته شود، دراین صورت مارا به جائی که در اول بودیم، باز میگرداند، بنأ بایست صلاحیت معلم صالح تثبیت گردد. در اخیر با ارائۀ این دلابل استنتاج چهارمی خود را که چگونه شناخت صلاحیت معلم از راه معرفت میسر میگردد،وضاحت میداد.                                                

 

اتکاء بر اعداد و استنتاج از آن:

    اسمعیلیه در تحت تأثیر عقاید فیساغورثی و نظایر این عقاید، به کیش اعداد اعتقاد داشتند و برای اعداد پنج، هفت، دوازده، بیست و چهار، و سی اهمیت خاصی را قایل بودند. به مناسبت عدد پنج به پنج حد جسمانی و روحانی اهمیت خاص را قایل بودند. عدد هفت را ارزش خاص میدادند و به همین جهت امام هفتم را « سابع تام » می دانستند و « دور هفت » را بدو مختوم میکردند. آنها باین باور بودند که وجود هفت آسمان و هفت زمین، هفت آیه در سورۀ فاتحه، هفت عضو در بدن و هفت حفره در صورت انسانی ( دو چشم، دو گوش، دو سوراخ بینی و دهان )، خود رمزی از اهمیت ویژۀ عدد هفت است و از نظر آنان هفت اصل وجود عبارت از خالق، مخلوق، عقل کل، نفس کل، هیولأ اولی، مکان اسمعیل و زمان میباشد.   بهمین ترتیب تعداد انبیأ ناطق، آدم، نوح، ابراهیم، موسی، مسیح، محمد و محمدبن اسمعیل نیز هفت است و تعداد انبیأ صامت یا امام چون علی، حسن، حسین، زین العابدین، باقر، جعفر صادق و اسمعیل نیز هفت میباشند. خلق نیز از جهت تقرب خود به ذات باری بر هفت دسته یعنی نبی، امام یا اساس، وصی ، حجت، باب، داعی و مستجیب تقسیم گردیده اند. عدد دوازده که برابر بر دوازده ماه است، نیز عدد مهمی بوده و پس از مقام وصی، مقام حجت های دوازده گانه بود که پنج تن از آنها پیوسته ملازم وصی بودند و چون جهان را به هفت جزیره تقسیم میکردند و برای هر جزیره حجتی بود، لذا آن هفت تن حجت هریک مأمور  ادارۀ جزیره ای بودند. عدد بیست و چهار که برابر با ساعات شبانه روز است، نیز نزدآنان اهمیت ویژه داشته و تعداد داعیانی که در زیر سرپرستی یک باب ( که انها را داعی الدعاه نیز میخواندند ) قرار داشتند نیز بیست و چهار تن بوده اند.                                       

و به همین ترتیب به عددسی که برابر با ایام ماه میشود نیز ارزش قایل بودند.                                                    

افکار فلسفی ( رابطه با فلسفه ) :

 

    نکتۀ جالب و مترقی در اصول و عقاید اسمعیلی رابطۀ فعال و مثبت آنها با فلسفه بوده ، آنان فلسفه و دین را مکمل همدیگر میشمرند و فلاسفۀ بزرگ از قبیل افلاطون، ارسطو ودیگران را همانند انبیأ میدانستند و اظهار میداشتند که « سیاست عامه » از آن پیغمبران است و « حکمت خاصه » از آن فلاسفه. در دوران نخست انتشار کیش اسمعیلی، بنابر آزاد اندیشی متداول در خراسان، اسمعیلی ها با سهولت نسبی میتوانستند که نظریات خودرا پخش کنند و یکی از امور انها پخش فلسفۀ یونان بود و کوشش برای تعلیم موازین عقلی و فلسفی برای گروندگان و مستجیبان. بهمین جهت این فرقۀ « تعلیمیه » لقب یافت و از جرگه های آنهاست که فیلسوف بزرگ خراسان و خاور زمین ، ابو علی سینا برخاست.                                                                                                                                          

براون در بارۀ نظریات اسمعیلیه چنین مینویسد:                                                     

    « در واقع آهین واقعی آنها ( که تنها به اهل آن مخصوص بود) فلسفی و التقاطی است و بسیا ری از سیستم های ایرانی و سامی و چیز های از اندیشه های نو افلاطونی و نوفیساغورثی را به قرض گرفته اند.»                                    

سازمانها، تشکیلات و اسلوب تبلیغ:

    ساختارهای تشکیلاتی اسمعیلیه بر اساس هیرارشی که در آن سلسلۀ مراتب منظم اکید و منضبط وجود داشت، بنا نهاده شده بود. در رأس این سلسلۀ مراتب خلیفه قرار داشت که وی حجت های خودرا به هفت حوزه یا جزیره میفرستاد و پس از حجت، باب الابواب یا داعی الدعاة قرار داشت که مأمور بحر بودند. مراتب پاهینتر آن داعی یاد میگردید که آنها را به مطلق و مأذن تقسیم میکردند. داعی مطلق حق تبلیغ را نداشت، ولی برای مأذن این حق داده شده بود و سپس مقام عضو عادی که بنام مستجیب یاد میشد، آخرین سلسلۀ مراتب را شامل میگردید.                     

              در سازمانی که از طرف حسن صباح ایجاد گردیده بود، بر مسند آن سازمان داعی الدعاة یا شیخ الجلیل اخذ موقعیت داشت و سپس داعی کبیر و آنگاه داعی و بعد آن اعضأ سادۀ جمعیت که آنها را« رفیقان » یا « لاحقان » یا « فدائیان » میخواندند. اسمعیلیه در مسایل تبلیغاتی مهارت خاصی داشتندو شیوه های دقیق و سنجیده شده را در زمینه بکار می بستند.                                                                                                                         

تبلیغات آنها عمدتأ پنج مرحلۀ ذیل را در بر داشت:

اول مرحلۀ تفریس : یعنی جستجوی افراد مناسب و مساعد برای قبول نظریات اسمعیلیان که این شیوه را با مهارت و فراست تمام بکار می بستند.                                                                                                                

دوم- مرحلۀ تأ سیس یاد میگردید، که دراین مرحله مبلغ تلاش میورزید تا با شخص  مناسب تماس بیشتر بر قرار و روابط نزدیک ایجاد نماید.

سوم- مرحلۀ تشکیک ، که در آن مبلغ به تدریج میکوشد تا در عقاید شخص مورد نظر رخنه کند، ضعف و تناقضات عقاید وی را بیرون کشد و خطاهای فکری او را نشان دهد، بدون آنکه عقاید فکری خودرا بآن اظهار نماید.                                       

چهارم- مرحلۀ تأمین ارتباط بوده که درین مرحله داعی و مبلغ به تدریج اندیشه و عقاید خودرا با اهمیت وهویت فکری ای که دارد، برای شخص مورد تبلیغ بر ملا  میسازد و فرد مورد نظر را به قید قسم برای حفظ و کتمان اسرار وا میدارد.                                                                                                                                       

پنجم-  این مرحله بنام تعلیق یاد میگردد که در آن مبلغ ، شخص تحت کار خودرا به سازمان مربوطه وابسطه ساخته و عضویت اش را تأمین می بخشد و بعد از دادن نام مستجیب، وی را شامل خاندان اسمعیلی جهان میسازد.                                  

    حسن صباح پیشوای « دعوت جدید » علاوه بر این شیوه های تعلقی، برخی اسلوب های دیگری را برای تأثیر گذاری و ایجاد اعتقاد در اندیشۀ طرفداران خود بکار میبرد و از آنجمله استفاده از مخدر ها و بویژه حشیش بود. داستان بهشت الموت وی معروف است و مارکوپولو نیز این داستان را در سفر نامۀ خود ذکر نموده است. احسان طبری در کتابی تحت عنوان « برخی بررسی ها دربارۀ جهان بینی ها و جنبش های اجتماعی در ایران»این داستان را چنین توضیح نموده است که: « فدائیی را بیهوش می ساختند و حشیش بسیار به او می نوشاندند و سپس او را به جائی نزهت افزا که نمونه ای از غرقات و روضات بهشت بود میبردند و سپس از آنکه مدتی در آنجا او را به عیش و نوش نگاه میداشتند، باز بی هوش کرده به جای نخست باز می گرداندند. فدائی چون به هوش می آمد، آنچه که می گذشت مانند رویائی زنده و واقعی در نظرش مجسم بود. پس به او می گفتند که تو بهشت را دیده ای و اینک اگر خواستار بازگشت بدان بقعۀ خرم هستی، باید از فداکاری باز نیستی. مرگ تو این بار شرط ورود درین ساحت دل انگیز و زندگی ابدی در آن است. در اثر همین باور ها بود که میگویند، گاه مادر یک فدائی وقتی می دید او زنده از " مبارزه" باز گشته است از غصه می گریست.                                                                                           

    شایان ذکر است که اسلوب حسن صباح مانند قرمطۀ کهن که « قیام به سیف » را جانشین تبلیغ مسالمت آمیز نموده بود با شیوۀ تبلیغ و اشکال مبارزۀ پیشینیان او که بنام دعوت قدیم یاد میگردید، تفاوت داشت. دوران دعوت قدیم که تا قبل از پیدایش سلسلۀ صباحیه ( محتشمان صباحی ) تحت ریاست حسن صباح در بخشهای از سرزمین ما طول کشید، مبلغان و داعیان نامبرداری را وارد کارزار مبارزه ساخت که برخی از آنان جان های شیرین خود را در راۀ تبلیغ عقاید شان از دست دادند. از نخستین دعاه بزرگ اسماعیلی ابوحاتم الرازی است که توسط وی شهان و امیرانی چون اسفار بن شیرویه، مرداویج و یوسف بن ابی الساج عامل نیرومند شهر ری به کیش اسمعیلی در آمدند. داعی معروف پس از او محمد بن احمد النسفی است که توانست احمد سامانی پادشاه وقت را به آئین اسمعیلیه معتقد سازد. داعی نامبردار دیگر شاعر، فیلسوف و نویسندۀ شهیر ما ناصر خسرو قبادیانی بلخی است که حجت جزیره خراسان بود و مردم را به پیروی از کیش اسمعیلیه تحت رهبری خلافت فاطمی فرا می خواند و دنباله روانش ناصریه لقب یافتند. نامبرده که مدت چهل سال در قریۀ یمگان بدخشان از دست مخالفینش متواری گردیده بود، آثار متنوع منثور و منظوم را در دفاع از عقاید خود به رشتۀ تحریر در آورد.                                                                 

    احمد بن عبدالملک عکاش داعی دیگریست که دعوت  خانه های اسمعیلی را ایجاد کرد و پس از ناصر خسرو شهرت زیادی بدست آورد.                                                                                                                 

    عکاش از آخرین داعیان دعوت قدیم است و دوران وی مقارن بود با زمانی که دیگر عصر آزاد اندیشی سامانی و آل بویه و آل زیار در خراسان پایان یافته و سلطانان سلجوقی عرصۀ فعالیتهای مذهبی را تنگ و دشوار ساخته بود. سلطان محمد سلجوقی، عکاش را کشت و سپس جسدش را هفت روز آویخت و آنگاه فرمان داد که تیرباران کنند و سپس بسوزانند.                                                                                                                                 

    داعی دیگری که در تاریخ نامش ذکر گردیده مؤیدالدین شیرازی است که موفق شد « باکالیجار » از امرأ معروف بوئی را بسوی کیش اسمعیلی جلب کند ، ولی در فرجام تبعید گردید. سرانجام نوبت به حسن صباح میرسد که با تغییر شیوۀ مبارزه رسم جدید را بنیاد میگذارد.                                                                                                  

براون در بارۀ داعیان اسماعیلی مینویسد:

    « دعاة، مبلغین ماهر و فداکار و با دانش عمیق در بارۀ قلب انسانی بودند و بر اسلوبی تسلط داشتند که به کمک آن آئین خودرا به بهترین نحو میتوانستند در دماغ متنوع ترین کرکتر ها القأ کنند».

    داعیان اسماعیلی طی این دوران کتابهای متنوعی را برای اثبات عقاید خود تألیف نمودند و از میان آنان مهمتر و معروفتر از همه، ناصر خسرو بلخی مؤ لف کتابهای زاد المسافرین، جامع الحکمتین، وجه دین، خوان اخوان و شرح قصیدۀ ابوالهیثم در ذکر مبادی و اصول معتقدات اسمعیلیه و پاسخ به سوالهائی درین زمینه است. مؤلفان متعدد دیگری در تمام این دوره در قلاع مختلف اسمعیلیان سرگرم تألیف کتاب بزبان فارسی بوده اند که نزدیک به تمام آنها در گیرودار اختلافات و همچنین در فتح قلاع اسمعیلیه از کتابخانه ها بیرون آورده شد و طعمۀ آتش گردید.                                                                                                              

    قابل یاد آوری است که تألیف کتاب و تحریر مقالات و رسانه های گوناگون و سرودن اشعار در اثبات عقایداسمعیلیه مایۀ تأثیر شدید آن فرقه در ادبیات فارسی گردیده و همین اثر شدید است که در تحقیق آثار ادبی فارسی-دری  پیش از مغول ، پژوهشگران را همواره متوجه این فرقه مینماید. در بارۀ این فرقه کتب متعددی چون فهرست ابن ندیم، نهایه الادب نویری، الملل والنهر شهرستانی، الخطط مقریزی، المقالات الفرق، سیاست نامۀ نظام الملک، میزان الاعتداال، رجال نجاشی، تبصرِهّ العوام، بیان الادیان، اعلام اسمعیله، تاریخ بیهقی، خاندان نوبختی، تاریخ فرقه های شیعه داکتر محمد جواد مشکور، کشف المحجوب ابو یعقوب سجستانی و برخی دیگر برشتۀ تحریر در آمده، اما منابع عمده تعداد زیادی از پژوهشگران اروپائی و آسیائی بویژه جامع التواریخ رشیدی و جهانگشای جوینی میباشد.                                                                                                                    

 

 

مناطق تحت نفوذ و مراکز قدرت:

     قبل از آنکه جنبش اسمعیلیه قوام گیرد، آئین همانند آن یعنی قرمطیان در بحرین و یمامه و فارس ( غرب خراسان) راۀ خودرا باز نموده بود. جنبش قرمطی در حدود سالهای 270 ه ق پدید آمد و حد اقل سی سال قبل از پیدایش حکومت فاطمیان قیروان در مغرب ( مراکش) و 90 سال پیش از تأسیس خلافت فاطمی درمصر وارد کارزار گردید و قریب 30 سال بعد از این خلافت راۀ افول پیمود.                                                                                                     

    جنبش اسمعیلیه و قرمطی در دوران نسبتأ کوتاهی همزمان بوده در حقیقت طلوع نخستین با افول دومین مقارن بوده است. دشمنان کیش اسمعیلی پیوسته آنها را قرمطی میخواندند و وقتیکه سلطان محمود غزنوی میگفت که ، « انگشت کرده ام در همه جهان و قرمطی میجویم. » مقصدش تمامی اسمعیلیان و حتی کلیه کسانی بوده که مهر آل علی را در دل داشته اند. در آغاز بین قرمطی ها و اسمعیلی ها نسبت به شیوه و اسلوب مبارزه اختلاف وجود داشت، چنانچه قرمطی ها معتقد به « قیام به سیف » یعنی مبارزۀ قهر آمیز و قتل و حرق مخالفان بودند و اسمعیلیان نیز بعد ها باین روش متوسل گردیدند.                                                                                                              

     در سیاست نامۀ نظام الملک وزیر عصر سلجوقیان در مورد آغاز فعالیت قرمطیان چنین آمده است: « ...... جعفر الصادق رضی اله عنه پسری بود نام او اسمعیل و اسمعیل پیش از پدر فرمان یافت و از اسمعیل پسری ماند نام او محمد و این تا روزگار هارون الرشید بماند یکی از زبیریان غمز کرد پیش هارون الرشید که جعفر سر خروج دارد و در سِردعوت میکند و خلافت میطلبد به دروغ، رشید جعفر را از مدینه به بغداد آورد و بازداشت و این محمد را با خود داشت ....... و این محمد را غلامی بود حجازی مبارک نام، خط باریک که آنرا خط مُقرمط خوانند، نیک نوشتی و از این جهت اورا قرمطویه لقب کردندی. مردی را از شهر اهواز با این مبارک دوستی بود نام او عبداله میمون قداح، روزی بخلوت نشسته بودند، اورا گفت که این محمد بن اسمعیل با من دوست بود و اسرار خویش را با من گفته است، مبارک شیفته شد و حریص شد بر دانستن آن، پس عبداله میمون، مبارک را سوگند داد که آنچه با تو بگویم تو با هیچکس نگوئی الا با کسی که اهل باشد، سخنان چند بر او عرض کرداز حرف معجم از زبان ائمه آمیخته با کلام اهل طبایع و الفاظ فیلسوفان و بیشتر از ذکر رسول و دیگر پیغمبران و ملائکه علیه السلام و قلم و عرش و کرسی آورده، آنگاه از او مفارقت کرد، مبارک سوی کوفه شد و عبداله سوی کوهستان عراق شد ......مبارک دعوت خویش پنهان میورزید تا در کوفه پراگنده شد، آن مردمان که دعوت او اجابت کردند، اهل سنت بودند، مردم بعضی را از ایشان مبارکیه خواندند و بعضی را قرمطی « .  ودرجای دیگری از سیاست نامه چنین آمده است که: » عبداله میمون خلیفتی خویش بمردی داد نام او خَلف، اورا گفت بجانب ری رو که آنجا در ری و آبه و قم و کاشان و ولایت طبرستان و مازندران همه رافضی باشند و دعوی شیعت کنند، دعوت ترا اجابت کنند و کار تو آنجایگه بالا گیرد » .                  

    احسان طبری در کتاب برخی بررسی ها در بارۀ جهان بینی ها و جنبش های اجتماعی در ایران نیز درین زمینه چنین بیان داشته:                                                                                                                             

    شخصی بنام میمون بن دیصان اهوازی ملقب به القداح در خوزستان و عراق و شام به دعوت این آئین پرداخت و این قداح مبلغی بنام خلف را  به ری و قم و کاشان و طبرستان فرستاد و او در این نقاط پیروانی گرد آورده که به خلیفه شهرت یافتند. با بقدرت رسیدن عباسیان در سال 132 ه ( 750 م) ، تحولات عظیم وحوادث با اهمیتی در جهان اسلام و بویژه در منطقۀ شرق رونما گردید. خلافت عباسیان متدرجأ به امپراتوری پهناوری تبدیل شد و همزمان با افزایش فساد و تعصبات دینی و مذهبی در دستگاۀ حاکمه، شرایط زندگی مردم بالاثر بیعدالتی، ظلم و استبداد روز تا روز دشوارتر میگردید.چنین شرایط بستر تازه ای را برای شکل گیری جنبش ها هموار گردانید و نخستین شورش هشدار آمیز، شورش زنج-بردگان سیاه بود، که درنمکزار های باتلاقی بین النهرین کار می کردند. قرامطه که درین مرحله به معنی خاص کلمه، به گروه های متمردی از اعراب و نبطیان اطلاق می شد، در بین النهرین سفلی بر اساس نوع سیستم اشتراکی پا گرفت و مخالفت با خلافت بغداد و استمرار عدالت و مساوات مشغلۀ اصلی آنها بحساب میامد و درین راه، قتل مخالفان و ایجاد رعب ووحشت را وسیله ای برای تأمین آن می پنداشتند. انها بااستفاده از اوضاع موجود، اهداف مذهبی خودرا با خواستهای مردم در دفاع از حقوق و آزادی های آنها تلفیق و آمیزش داده وبا راه اندازی تبلیغات گسترده، پایگاه خاصی را بین توده های مردم خاصتأ دهقانان و پیشه وران بدست آوردند.               

    در سال 279 ه ( 892 م ) نخستین اخبار از قیام قرامطه به گوش رسید. بنیانگذار جنبش متشکل و سازماندهی شده درین  فرقه مردی بنام حمدان اشعث بود که در دهکدۀ بهرام، کشاورزی و گاوداری داشت و بعلت کوتاهی دستها وپاهایش قرمطی لقب گرفته بود. از همین جاست که قرمطیه را جانشین مبارکیه ( مبارک) که از اولین مبلغین این فرقه میباشد، محسوب میدارند.چنانچه که « والقرامطه اخلف المبارکیه سلفهون» در عهد حمدان ، مقر استقرار این قوم، د ارالهجره خوانده میشد که در آنجا قرمطیان نوعی زندگی نظامی و اشتراکی داشتند.                                  

    در اواخر قرن سوم هجری طرفداران حمدان دولتی در الاحسأ مرکز بحرین بوجود آوردند و اندک اندک بااستفاده از عدم محبوبیت خلافت عباسی در میان تودۀ مردم به حدی قدرت گرفتند که در یمن و سوریه محرک انقلاباتی شدند. قرامطه با قیامهای نظامی که پیروانش در اطراف خلیج فارس و جنوب عراق و سوریه راه اندازی نموده بودند، پایگاه های نظامی را بدست آوردند. در سال 288 ه قرامطه لشکریان خلیفه را نزدیک بصره تار و مارکردند، بطوریکه تنها خود سردار عرب توانست سالم به بغداد باز گردد. دوسال بعد همین قرمطیان تا دروازه های دمشق را غارت کردند. زکرویۀ بهرام به کاروانی از حجاج حمله برد که در آن بیست هزار حاجی کشته شدند. سال دیگر در حمله به کاروان دیگری ار حاجیان 2200 مرد و 300 زن بدست قرمطیان بقتل رسیدند و عدۀ زیادی نیز اسیر گردیدند. ولی حادثۀ تکان دهنده، تعصب آمیز و حساسیت بر انگیز قرامطه، حمله به مکه در عید قربان سال 317 ه بود که در اثر آن شهر مکه بدست آنها افتاد و غارت شد و چند هزار تن حجاج در جریان انجام مراسم حج گردن زده شدند و چون زیارت کعبه از نظر قرامطه بت پرستی شمرده میشد، سنگ معروف حجرالاسود بدست آنان به دو نیم شد و به بحرین برده شد و بیست سال تمام در الاحسأ (317 ه ق ، 930 م)  ماند تا سر انجام خلیفۀ فاطمی مصر آنرا با پرداخت مبلغ کلانی به مکه بازگرداند.                                                                                                                                    

    شجاع الدین شفا در اثر پس از هزار و چهارصد سال از چشم دید ناصر خسرو در بارۀ دولت قرامطه که در سال 443 ه ق مدت نه ماه را در الاحسأ گذرانیده بود چنین بیان داشته:                                                                

    » سی هزار بندۀ زرخرید از زنگیان و حبشیان از جانب حکومت به رایگان در اختیار کشاورزان بودند و آرد مردم به رایگان در آسیای دولتی آرد میشد. لشکری مرکب  از 20 هزار تن آماده به رفتن در میدان جنگ بود. مردم شهر نماز نمی خواندند و روزه نمی گرفتند، ولی کسی را نیز ازین دو کار منع نمیکردند. در شهر مسجد آدینه نبود و خطبه و نماز جمعه خوانده نمیشد« . قرمطیان در ابتدأ خلافت فاطمی را که بوسیلۀ عبداله بن محمد مبنی بر ادعای امامت اسمعیل، در مصر بنیاد نهاده شده بود( 297 ه ق، 909 م ) پیروی ننمودند و بهمین دلیل تا یک مدتی مستقل باقیماندند، ولی بعد ها در عهد الحاکم ،ششمین خلیفۀ فاطمی بود که بزرگان الاحسأ ، تبعیت خلفای فاطمی را پذیرفتند 422 ه ق  1031 م )                                                                                                                            

    فرقۀ اسمعیلیه ( کسانیکه به ختم دور امام هفتم به اسمعیل پسر ارشد امام جعفر صادق علیه الرحمه معتقد میباشند) تقریبأ همزمان با کیش قرامطه پدید آمد، ولی بعد از دورۀ نسبتأ طولانی فعالیت و مبارزه، متدرجأ چنان نفوذ و گسترش یافت که بعدأ قرمطیان نیز در متابعت و همکاری با آنان قرار گرفته و در حول محور آنها گرد آمدند.                                                                                                                

    دعوت اسمعیلی که اولأ توسط محمد بن اسمعیل، معروف به محمد مکتوم در دماوند آغاز شد و بعدأ به خراسان، ماورالنهر و هندوستان گسترش یافت، از آن ببعد فرزندان او بنام » امامان مستور « نامیده میشدند، زیرا کسی خودشانرا نمی شناخت و فقط دیگران بنام آنان امامت میکردند. اما کار اسمعیلیه بویژه زمانی بالا گرفت که مردی بنام عبیداله مهدی معروف به « صاحب مغرب » و « قیم الامر » که نسب خودرا به اسمعیل و از آنطریق به فاطمه  زهرا دختر پیامبر میرسانید و خود را علوی می خواند، آشکارا درین مذهب دعوت بعمل آورد. وی که مرکز عمل اش در المغرب بود، خود را « مهدی آل علی » اعلام داشت و در سال 297 ه با بر اندازی دولت اغالبۀ المغرب ، مرکز قدرتی در قیروان ایجاد نمود. عبیداله مهدی سرسلسلۀ فاطمیان است و آنها توانستند که در سال 358 ه در زمان خلافت المُعزالدین فاطمی سلطنت آل طولون را بدست جوهر صیقل، مملوک و سردار خود در مصر بر اندازد و بعد از تصرف آنکشور پایتخت را از قیروان به قاهره منتقل سازد. خلافت فاطمیان مصر در جنب خلفای عباسی، بساطی را گسترانیدند و با آنان به رقابتهای سخت و خونین پرداختند که آنهمه وقایع داستانی شگرف در تاریخ دارد. این خلافت تا سال 567 ه آنگاهی که صلاح الدین ایوبی آنها را منقرض ساخت و حکومت ممالیک را درین کشور دائر نمود، پابرجا و برقرار ماند. فاطمیان مصر رقبأ سرسخت عباسیان بودند و برای اشاعۀ نظریات خود زر وسیم بسیار پخش میکردند و زمانی نیز در سال 431 ه ابوالحارث بساسیری، یکی از سرداران ترک عباسیان به اشاره و تحریک المستنصر بالله  خلیفۀ عباسی، بغدادرا تصرف شد و خلیفه القادر بالله را مقید کرد، ولی سرانجام طغرل سلجوقی بغداد را تصرف نمود و با کشتن بساسیری خلیفه را از قید آن رهانید.                                                                   

    تا زمانیکه حسن صباح » دعوت جدید « خود را اعلان نکرده بود، سازمانهای اسمعیلی در خراسان و ماوراالنهر با خلافت فاطمی در ارتباط بودند و از آنان الهام   میگرفتند.                                                                                                                  

    در قرن پنجم و ششم فرقۀ اسمعیلیه دوران کمال قدرت و فعالیت خودرا طی میکرده و در خراسان نیز سرگرم مقاومت و مخالفت با دستگاه های حاکمۀ مخالف خود بودند. مرکز واقعی اسمعیلیه نیز درین قرن ها کماکان شهر قاهره باقیماند و بزرگترین خلیفۀ فاطمی یعنی المستنصر بالله ( 487 – 427 ه ) نیز در آغاز قرن پنجم می زیست که نامبرده دامنۀ قدرت فاطمی را تا حوالی  بغداد پیش آورده بود. اما تشکیل دولت سلجوقی و تسلط طغرل بر بغداد که در سال 447 ه اتفاق افتاده بود مانع این پیشروی گردیده و وضع را بسود خلفای عباسی بازگردانید و دولت عباسی را که در زیر فشار حکومت محلی بوئی ( آل بویه ) بغداد و سرداران آنها در شرف انقراض بود، دوباره احیأ کرد. خلفای فاطمی که برای تسخیر مراکز فعالیت های مذهبی شان بجانب ممالک اسلامی در شرق نزدیک میشدند، عده ئی را برای تبلیغ به ممالک شرقی ، خاصتأ خراسان گسیل داشتند. گرچه که اعزام داعیان اسمعیلی در خراسان از قرن چهارم هجری در عهد سامانیان و غزنویان معمول گردیده بود، اما در اواسط قرن پنجم یکی از بزرگترین آنان یعنی ابو معین ناصر بن خسرو قبادیانی بلخی ملقب به » حجت خراسان « از حدود 441 هجری که مقارن با اوایل دوران سلاجقه بوده  ، از طرف مستنصر بالله خلیفۀ فاطمی مأموریت ادارۀ امور تبلیغاتی اسمعیلیه را در خراسان بدست آورد. همزمان با آن عدۀ دیگری از داعیان اسمعیلی در عراق و سایر نواحی خراسان غربی ( ایران) نیز سرگرم فعالیت بودند که مهمترین آنان عبدالملک عطاش بود و پس از وی مقام به پسرش احمد که خود از مشاهیر داعیان اسمعیله است ، رسید. گرچه که فعالیت اسمعیلیان مقارن پیدایش سامانیان شکل گرفت، ولی دعوت آنها در خراسان و ماورالنهر با مقاومت شدیدی روبرو گردید، تا جائیکه در عهد غزنویان کسانی را که منسوب باین فرقه میدانستند، شدیدأ مورد تعقیب و آزار قرار میدادند.                                                                                                   

    با بقدرت رسیدن سلجوقیان، اهتمام در تعقیب اسمعیلیان به تکلیف و تعهدی برای آنان مبدل گردید که تا پایان آن عصر دوام پیدا کردو اقدام ناصر خسرو به نشر این دعوت با مخالفت شدید علمأ و حکام خراسان مواجه شد و این فعالیت ها وی را ناگزیر ساخت که در حدود سال 453 ه ق 1061 میلادی، بلخ را ترک نماید و در کوه های یمگان مربوط ولایت بدخشان اقامت گزیند. داعیان اسمعیلیه که تا اوایل قرن پنجم ( دوران سامانیان ) در ماوراءالنهر و خراسان، سرگرم تبلیغ عقاید خود بودند، با توسعۀ قدرت غزنویان و تشکیل دولت سلاجقه بتدریج تحت فشار دولتهای وقت قرار گرفتند و از این زمان است که اسمعیلیان مجبور شدند در نواحی سخت و دشوار کوهستانی پناه آورده و دژ های مستحکمی را به تصرف خود در آورند. چنانچه که ناصر خسرو در قلعۀ یمگان بدخشان، احمد بن عبدالملک عطاش در شاه دژ  نزدیک اصفهان و بعد از وی حسن بن صباح در دژ الموت، استقرار یافت و در همان حال قلعه های مستحکم دیگری در کوهستانهای مازندران و اطراف ری و اصفهان و فارس و غیره در اختیار اسمعیلیان در آمد.                                                

    طی این سالها داعی اصلی اسمعیلی، احمد بن عبدالملک عطاش که به گفتۀ راحه الصدور سی هزار کس را در اصفهان بدین آئین در آورده بود، پس از یک    سلسله کشمکش ، با گرفتن امان از سلطان سلجوقی خودرا تسلیم او کرد  .                                                                                                                                            

    «  ... پس سلطان فرمود تا احمد را دست بسته بر اشتری نشاندند و به اصفهان بردند و در آنجا افزون بر صد هزار تن مرد و زن و کودک بیرون آمده بودند و با انواع نثار از خاشاک و سرگین و پشکل و خاکستر، . مخنثان با طبل و دهل و دف، او را با این حال در شهر بگرداندند. هفت روز آویخته بود و تیربارانش میکردند و به عاقبت سوختندش.»                                                                                                                                                    

    « احمد بن عبدالملک را یک هفته از اسارت، پوست کردند تا بمرد، و پوست اورا به گلِ انباشتند و سر او وفرزندش را به بغداد نزد خلیفۀ عباسی فرستادند.»                                                                              

    در زمان المستنصر بالله خلیفۀ فاطمی   مصر که دوران خلافت اش 60 سال بطول انجامید، بعلت اینکه او نیز مانند امام جعفر صادق پسر بزرگ خودش، نزار را که به ولیعهدی و خلافت برگزیده بود، عزل کرد و پسر دیگرش مستعلی را بجای او برگزید،در فرقۀ اسمعیلیه تفرقه افتاد و اسمعیلیان بزرگترین انشقاق درونی خودرا درین دوره تجربه نمودند. خلافت فاطمی در ایام قدرت اش بوسیلۀ یک دیوان سالاری کشوری که در رأس آن وزیر قرار داشت، تحت نظارت امام روحانی و مذهبی اداره میشد. با ورود بدر الجمالی فرمانده ارمنی که از سوی سوریه برای همکاری امور مصر آمده بود، تمامی قدرت قاهره به دست او و دیگر فرماندهان اش افتاد و خلافت فاطمیان به آلت دست عده ئی از امرای نظامی تبدیل گردید. با مرگ مستنصر بالله که گمان میرفت استیلای نظامیان در قاهره از میان رود، اما فوت وی بحران جانشینی را بمیان آورد. چنانچه در یکسو نزار قرار گرفت که قبلأ از طرف خلیفه به جانشینی تعیین گردیده بود و اسمعیلیان نیز جانشینی وی را پذیرفته بودند و از جانب دیگر برادرش مستعلی قرار داشت که بنا بر نبود هواداران و حامیان  درپیرامون او بر افضل پسر بدر جمالی متکی شد. بدر جمالی بمنظور دستیابی به قدرت فزونتر، مقدمات ازدواج دختر خود با مستعلی را فراهم کرد. بعد از اینکه نزار در ادعای جانشینی از طرف مستعلی برادرش مغلوب و بعد ها مقتول گردید، خلافت فاطمی در نسل  مستعلی   ادامه پیدا کرد، اما طرفداران نزار از اطاعت خلیفه مصر (مستعلی  ) سر باز زدند و از آن پس خلافت فاطمی در مصر دچار بحران و حرج و مرج گردید و دامنۀ این انشعابات تا شام و خراسان کشانیده شد وسرانجام اسمعیلیان خراسان و ماوراالنهر از زمان حسن صباح ( ملقب به سید نا ) از اسمعیلیه مصر روگردان شدند. حسن صباح به دفاع از نزار کمر بست و دعوت جدید را بنام نزار آغاز کرد و حساب خود را از مصر جدا ساخت و بعد ها دامنۀ نفوذ نزاریه از خراسان تا شامات ( سوریه ) گسترده شد و از آن به بعد اسمعیلیان سوریه از الموت الهام میگرفتند.

                                           ادامه دارد                                                                                            

 

 

بخش دوم

 

 حسن صباح حمیری کوفی اصلأ عرب نژاد است و مؤ رخان اسلامی نسبت وی را به قبیله ئی از یمن رسانیده و گفته اند که پدرش صباح از یمن به قم و بعد به ری آمد و حسن در آنجا ولادت یافت. به قول ابن اثیر ، حسن در ریاضی و حساب و نجوم و سحر و جادو دست داشت و با حسن بن عکاش که در فوق از آن تذکر بعمل آمد، بیعت کرده بود. بموجب همین روایات وی نخست مذهب اثنی عشری داشت، ولی بدعوت چند تن از باطنیان ری به آئین اسماعیلی گروید. حسن پس از پذیرش مذهب اسمعیلی با عبدالمالک عطاش رئیس فرقۀ اسمعیلی در سراسر کوهپایه های غربی خراسان آشنا شد و مورد توجۀ وی قرار گرفت و بعدأ از سوی او در زمان خلافت المستنصر بالله خلیفۀ فاطمی مصر راهی آنکشور گردیده و یکنیم سال در آنکشور اقامت گزید. روابط حسن با بدر جمالی فرماندۀ نظامی خلافت فاطمی مصر بر سر جانشینی مستنصر رو به تیره گی نهاد و طوریکه گفته آمد در پی انشعاب به پشتیبانی نزار از اسمعیلیان مصر فاصله اختیار نمود.                                                                                                                       

    ابن اثیر آورده است که مستنصر شخصأ به حسن گفت که پس از او جانشین نزار است:                                                                                                                    

حسن صباح از امام مستنصر پرسید که پس از وی امام کیست؟و مستنصر جواب داد: ابو منصور و این کنیت نزار بود.                                                                         

حسن صباح بعد از بازگشت خود از مصر بمنظور اشاعۀ جنبش نزاری در پی یافتن پایگاهی بود تا از آنجا بتواند، باین اهداف خود نایل آید. خواجه نظام الملک وزیر سلجوقیان عده ای را مأمور دستگیری او کرد. حسن به نواحی کوهستانی دیلمان و قزوین رفت و نمایندۀ سلطان ملک شاه، » علوی مهدی « کار گزار قلعۀ الموت را در بهای پرداخت سه هزار دینار به حاکم گره کوه دامغان ( رئیس مظفر مستوفی ) که دعوت حسن را پذیرفته بود، با فریب و اغفال از قلعه بیرون کشید و خود بجای او نشست. ( 6 رجب 483 ه ق )                                                         

    گرچه تا این هنگام حسن صباح بسیاری از مردمان را در نواحی مختلف به مذهب خویش در آورده بود، اما اهمیت واقعی کار او را بعد از فتح الموت که از آن تارخ به بعد دامنۀ دعوت خود را وسعت بخشید، باید بحساب آورد.                                      

    حسن صباح الموت را بصورت قلعه ای غیر قابل دسترسی در آورد و بر استحکامات آن افزود. از آن پس قلعه بشکل دژ تسخیر ناپذیر مرکز او و جانشینانش در آمد و تا دو قرن بعد که بدست هلاکوی مغول تصرف شد، همچنان تسخیر ناپذیر باقی ماند و بصورت ستاد مرکزی سلسله دژ های مستحکم دیگری مانند لمبَسَر ، گِرد کوه، میمون دژ، شاه دژ ، طبس، زوزن، شکم کوه، اردهان، استون آوند وغیره در آمد. دژ های اسمعیلیان منحصر به استحکامات الموت و رود بار و طالقان نبود بلکه به نوشتۀ طبقات ناصری » بلاد ملحد ستان صدو پنجاه باره قلعه داشت، هفتاد باره در بلاد مهستان و سی و پنج باره در کوهای عراق «.                                                                          

    اضافه بر آنها در مناطق قاینات، مازندران، قهستان، ابهر، اصفهان، خوزستان، فارس وغیره نیز دژ های فراوانی را تصرف کرده بودند و از آنها بحیث پایگاه های مقاومت استفاده مینمودند. زمانی که الموت مستحکم شد و قهستان مستقل گردید، قیام نزاریان به سرعت گسترش یافت. یکسال قبل از مرگ ملک شاه سلجوقی، صنم کوه در نزدیکی کوه های غربی قزوین نیز محاصره گردید و بعدأ به تصرف اسمعیلیان در آمد. با درگیری جنگ های خانواده گی بین برکیارق و تپش، پس از مرگ ملک شاه، شرایط و فرصت مساعدی برای اسمعیلیان فراهم آمد تا با استفاده از این موقعیت وارد عمل گردیده واهداف خود را در امر مبارزه در برابرحکام ترک نژاد جامۀ عمل بپوشانند.                                                                                 

    نزاریان اسمعیلی که مانند دیگر اسمعیلیان موجودیت امام حاضر را در دین امر ضروری و لازمی می پنداشتند، همواره باین مسئله با اهممیت می اندیشیدند که امام شان پس از نزار کیست و در کجا میباشد. در برخی از منابع اسمعیلیان نزاری چنین عنوان گردیده بود که پس از شکست نزار و سپس قتل وی توسط مستعلی برادرش، نوۀ او به خراسان گریخت و در الموت تحت نظر حسن صباح تربیت یافت. هرگاه به قرابت منقولات ذکر شده به منابع اسمعیلیان خراسان زیاده اعتماد و اتکأ نگردد، اما چنین ادعائی از طرف حسن صباح مبنی بر اعطای عنوان » حجت اعظم « از طرف امام زنده که خود در استعانت و مواظبت وی اهتمام ورزیده، هوشیاری و آگاهی اش را که توانست در آن شرایط دشوار و حساس خودرا بعنوان حجت امام در بین مردم معرفی بدارد، مبرهن میسازد. حسن صباح با تلاش های که انجام داد، سبب شد تا نهضت اسمعیلی پس از مرگ امام المستنصر بالله و داعیه داران نظامیان و استیلای شان بر قاهره، تداوم یابد و مسیر روبه رشد خود را نه تنها در شمال افریقا که در مجاورت خلافت بغداد بود، بلکه در سرزمین های سلاطین سلجوقی که به استمرار سلطۀ خاندان عباسی متمایل بودند، با حفظ استقلال از فاطمیان مصر بپیماید. حسن صباح در 26 ربیع الاول 518 ه در زمان سلطان سنجر درگذشت و کیا بزرگ امید، محتشم لمبَسر را جانشین خود ساخت.                                                                                                                                      

    سلسلۀ خاندان الموت تا سال 654 ه یعنی 177 سال طول کشید. پس از کیا بزرگ امید ( 518 – 532 ه ق ) بالترتیب محمد بن بزرگ امید 532( – 557 ه ق )، حسن بن محمد ( 557- 561 ه ق)، محمد بن حسن ( 561 – 607 ه ق ) ، جلال الدین حسن ( 607 – 618 ه ق)، علأوالدین بن جلال الدین ( 618 – 653 ه ق) و رکن الدین خورشاه ( 653 – 655 ه ق) معرفی گردیده اند. حادثۀ جالب در احوال این سلسله آن است که در زمان نواده ( بزرگ امید) که چهارمین خداوند الموت است، یعنی حسن بن محمد بن بزرگ امید، دعوت جدیدی را که بنام » دعوت قیامت « توسط جدش کیا بزرگ امید آغاز و بعدأ از طرف پدرش محمد بن بزرگ امید نیز تأئید گردیده بود، شدت بخشید و به قول معروف » اباحت آشکار کرد« و این امر سبب آن شد تا درگیری و کشاکش سختی میان اسمعیلیان ( باطنیان) با مسلمانان دیگر بمیان آید. با قیام دعوت قیامت، تکلیف شرعی از دوش مردم برداشته شد و دور جدیدی که متضمن الغأ ظواهر و احکام دین بود، اعلام گردید. بازگشت به دعوت قیامت، مردم را وادار به اباحه میکرد و هر کسی راکه در این دور به رعایت حکم شریعت بر می خواست، مستوجب قتل و سنگسار میدانست.                                       

    سرانجام پس از وی پسرش محمد نیز راۀ پدر را دنبال کرد، تا اینکه مسموم گردید.                                                                                                                    

    ولی پسر محمد، جلال الدین نو مسلمان که بعد از او خداوند الموت شد، به رسم قدیم و تظاهر به اسلامیت بازگشت. نامبرده از همان آغاز، پیروان خودرا از الحاد و اباحه گری که سه سلف پیشین اش مردم را بدان ترغیب مینمودند، برحذر داشت و سرانجام توسط خواهر و همسرانش با زهر به هلاکت رسید.                                                     

    بعد از جلال الدین نو مسلمان فرزندش علأوالدین  محمد که 9 سال بیشتر نداشت، بجای پدر نشست. در عهد او به سبب صغر سن بی رسمی و لاقیدی های شدید به وسیلۀ وزیر و زنان حرم صورت گرفت و خود وی نیز بسبب فصد (رگ زدن) نابهنگامی که خودسرانه کرده بود، پنج – شش سال بعد از آغاز ریاست اش، به مالیخولیا گرفتار گشت و بر میزان کارهای نا صواب او افزوده شد و در نتیجه نظام و قواعد مستحکمی که باطنیان الموت داشتند، بکلی از هم گسیخت و سر انجام او را شبی که مست در خانه ئی خفته بود، کشتند.                                                            

    این رفتار سفیهانۀ علأ الدین محمد و اطرافیانش سبب شد که مسلمانان قطع ریشۀ آنان را لازم شمردند و در نتیجه جانشین او رکن الدین خورشاه نتوانست بوضع آشفتۀ اسمعیلیان سرو صورتی بخشدو خورشاه یکسال ریاست کرد و این مدت هم مصادف بود با مأموریت هلاکو به خراسان برای بر انداختن اسمعیلیه.                                             

    عطا ملک جوینی مینویسد: هلاکو در آغاز امر، ایلی خورشاه را پذیرفت و حاضر شد که اگر او قلاع اسمعیلیه را خراب کند و بخدمت آید، باوی کاری نداشته باشد. خورشاه نیز چند قلعه را خراب کرد ، لیکن به اشارت اطرافیان و زنان از رفتن به خدمت هلاکو چندان خودداری نمود که کار شان به جنگ کشید و سرانجام در برابر جنبش هلاکو شکست خورد و از قلعه به زیر آمد و تسلیم فاتح مغول گردید ( 654 ه ق) . آنگاه به فرمان هلاکو قلعۀ میمون دژ را همراه با یکصد قلعه دیگر از اسمعیلیان ویران ساختند و سه قلعۀ گرد کوه، لمَسَر و الموت هم گرچه مقاومت کردند،    لیکن بزودی تسلیم و تسخیر شد.                                                                                                           

    درین تسخیر کتابهای پُربهای الموت که از عهد حسن صباح به بعد گِرد آمده بود، در آتش سوخت و عطا ملک جوینی که همراه هلاکو بود، اجازه یافت تنها قسمتی از نسخه های قرآن و کتابهای نفیس و ابزارهای رصد را از آتش سوزی رهائی بخشد. از جملۀ آن کتابها یکی سرگذشت حسن صباح بود که از آن در تألیف جلد سوم جهانگشاه استفاده شده است. یکسال پس از تسلیم خورشاه، خود او وسپس خانواده و پیروانش را که تعداد مجموعی انها بالغ بر دوازده هزار نفر میشد، به دستور هلاکو به قتل رسانیدند و سپس کشتاری عجیبی از اسمعیلیان در خراسان و شام و مصر آغاز گردید.                                                                                                                                       

    بعد از سقوط الموت در سال 654 ه ق ، اسمعیلیان در خراسان و ماوراالنهر هیچگاه نتوانستند ، قدرت قدیم خودرا تجدید کنند و اگرچه بازماندگان این قوم پسر کوچک رکن الدین را بعد از وی به امامت شناختند و در حدود سال 670 ه ق با راه اندازی قیام یک بار دیگر الموت را برای مدت کوتاهی بدست آوردند، لیکن دیگر آنچانیکه باید، نامی از آنها باقی نماند.                                                                                                                                         

    گرچه که بنابر روایاتی تسخیر مجدد قلعۀ الموت بدست پسر رکن الدین خورشاه که وی را نودولت خواندند، صورت گرفته ، اما در نسب واقعی او با خورشاه تردید وجود دارد وبهمین ترتیب پسر دیگری را نیز بنام شمس الدین محمد به رکن الدین خورشاه منسوب دانسته اند و گفته شده که نامبرده مدتی امام قم بوده و بسال 710 ه ق در تبریز درگذشته است. پس از شمس الدین محمد، دوتن از اخلافش مدعی امامت قم شدند که اختلاف آنها، نزاریه را به دو گروه جداگانۀ مؤ من شاهی و قاسم شاهی تقسیم نمود و بعد از این انشعاب تعداد امامان این فرقه و ترتیب آنها در روایات اسمعیلیه بطور متفاوت و دستخوش تحریف و تصرف گردید. گرچه اسمعیلیان خراسان و ماوراالنهر بعد از این همواره در مذهب خود باقی ماندند و در نقاط مختلف این سرزمین زندگی نمودند، اما تظاهرات قدیم را رها کردند و سختی رفتار خودرا به نرمی و مدارا مبدل ساختند. طوریکه اکثر امامان شان به تدریج به سلک صوفیان در آمد و رابطه پیروان شان با آنها به رابطۀ مریدی و مرادی تبدیل گردید.                                                                           

    برخی از امامان این فرقه در عهد صفویه با خاندان سلطنتی خویشاوندی نمودند، اما روابط خود را به عنوان شیخ صوفی با پیروان خود نیز حفظ کردند. آخرین ائمۀ مستور این سلسله ابوالحسن خان کهکی معروف به ابوالحسن شاه، در عهد کریم خان زند است که حاکم کرمان تعیین شد. بعد از وی پسرش ، شاه خلیل اله در کهک و سپس در یزد اقامت اختیار نمود، اما در یک شورش محلی جان خودرا از دست داد.                                                            

    بعدأ محمد حسن خان پسر او، مورد دلجوئی فتح علی شاه قرار گرفت و تا جائیکه موصوف دختر خودرا همراه با لقب آقا خان و حکومت قم و محلت به وی اعطأ نمود. محمد حسن خان بعد ها به حکومت کرمان رسید و چندی بعد از آن در سال( 1252 ه ق 1836 م ) معزول شد و سر انجام در 1254 ه ق 1838 م، از محلات قم به هندوستان مهاجرت نمود وبنام آقا خان اول رهبری این فرقه را تداوم بخشید. دودمان آقا خان از اعقاب کیا بزرگ امید اند و مدعی هستند که نسب شان از طریق خاندان فاطمیه به حضرت علی و فاطمۀ زهرا میرسد.                                                    

اسمعیلیه طی چندین قرن اخیر دیگر آن گروۀ سرکش، خشن و سلحشور نبودند که در دژهای آهنین ، در سنگرها می نشستند و با ترور های مخفیانۀ خود رعب و وحشت در دل دشمنان می افگندند، بلکه فعالیت های خود را در تطابق با محیط، شرایط و تحولات جهانی عیار ساخته اند. آقا خان سوم یعنی » سلطان محمد شاه« که 72 سال رهبری فرقۀ اسمعیلیه را بر عهده داشت، مشهورترین شخصیت این فرقه طی چند قرن اخیر میباشد. موصوف با پایه گذاری نهادها و مؤ سسات فرهنگی و اقتصادی در شبۀ قارۀ هند ، بنیان شبکه، توسعۀ آقا خان را ایجاد نمود. سلطان محمد شاه از سال 1937 تا 1939 م بحیث رئیس جامعۀ ملل که شکل اولیۀ سازمان ملل فعلی بود و توسط قدرت های بزرگ فاتحین جنگ اول جهانی تأسیس و با شروع جنگ دوم از هم پاشید، تعیین گردید. از آن زمان به بعد سنت شرکت در فعالیت های سیاسی و حضور در مجامع بین المللی در فرقۀ اسمعیلیه ادامه پیدا کرد و فرزند ارشد سلطان محمد شاه یعنی پرنس علی خان بعد ها بعنوان سفیردولت پاکستان در ملل متحد برگزیده شد.                                                   

    رئیس کنونی همه اسمعیلیان پرنس کریم آقا خان است که به عنوان چهل و نهمین امام موروثی اسمعیلیه معرفی گردیده است. از اسمعیلیان نزاری اکنون فقط در سوریه و عمان و محلات قم و شمال افغانستان به تعداد محدودی باقیمانده اند. در عوض تقریبأ بیشتر اهالی بدخشان و نواحی شرقی تاجکستان و پامیر از این فرقه میباشند.                                                                                                   

    کانون اصلی نزاریان در هندوستان است، که در حدود بیش از دوصدو پنجاه هزار نفر از آنان در آنکشور زندگی میکنند و در افریقای شرقی نیز نزاریان اقلیتی نیرومند هستند. شاخۀ دیگر اسمعیلیان بنام مستعلیان در یمن و گجرات هندوستان ساکن هستند که در آنجا بهارا ( یعنی بازرگانان) خوانده میشود و شمارشان اندکی بیش از 150 هزار نفر است. همۀ نزاریان باید یک دهم در آمد خودشان را هرسال به آقا  خان بپردازند.                                             

    تروریسم :

    جنبش اسمعیلیه در اواسط قرن سوم هجری در زمان سامانیان بطرف ممالک شرقی اسلامی منجمله خراسان و ماوراالنهر راۀ خودرا باز نمود.                                                                                                             

    آنان در مرحلۀ نخست فعالیت های خودرا بر بنیاد تبلیغ، وعظ، انتشار کتب و رسالات و در اتکأ با استدلالات، مباحثه و جدل متمرکز ساختند که این مرحله ای از فعالیت های مذهبی اسمعیلیان بنام دعوت  قدیم یاد میگردید.                               

    طی این دوران آنها آئین خورا منتشر ساختند و پیروان زیادی را که برخی از رجال دولتی و شخصیت های علمی و فرهنگی نیز شامل آن میگردید، پیرامون خود گِرد آوردند. پیوستن عده ای از حکام سامانی باین کیش موجب آن گردید که خصومت، تعصب و بدبینی نسبت به پیروان این فرقه تا حدودی تخفیف یابد. اما بعد ها در دورۀ غزنویان دامنۀ این مخالفت ها وسیعتر گردید و در دوران سلجوقیان ، خشونت و کینه ورزی در مقابل آنها شدت بیشتر کسب نمود و بالاخره در زمان هلاکو به نقطۀ اوج خود رسید. دشمنان اسمعیلیه در نبرد سخت و بی رحمانه با این کیش قرار گرفتند و آنها را به الحاد و گرایشهای اباحی منسوب کردند و با ذنادقه، خرمدینان، سرخ جامگان و پیروان مقنع همانند خواندند و حتی تعدادی از معتقدین این فرقه را به عنوان حشاشین، که در اروپای عهد صلیبی و بعد آن مترادف به آدم کشی تلقی میگردید، معرفی نمودند.                                                                                                         

قضاوت یکی از بزرگترین دشمنان اسماعیلیه خواجه نظام الملک در بارۀ این طایفه چنین است:  »  هیچ گروهی شوم تر و بدفعل تر از این قوم نیست که از پس دیوارها بدی این مملکت می سگالند و فساد دین میجویند و گوش به آواز بد نهاده و چشم به چشم زدگی. اگر نعوذ بالله دولت قاهره را ، آسیبی آسمانی رسید، این سگان از بیغوله ها بیرون آیند و بر این دولت خروج کنند و دعوی شیعت کنند و مدد و قوت شان بیشتر از روافض و خرم دینان باشد و هرچه ممکن بود از شرو فساد و بدعت هیچ باقی نگذارند و به قول دعوی مسلمانی کنند ولیکن به معنی فعل کافران دارند. باطن ایشان برخلاف ظاهر باشد و قول برخلاف فعل. دین محمد را هیچ دشمن بتر( بدتر) از ایشان نیست و مملکت خداوند را هیچ خصمی از ایشان شوم تر نیست «                                                                                                 

    در رسالۀ ( النقض بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضایح الروافض) چنین آمده است:                                                                                                             

    » در این سی سال ( 560 -530 ه ) هر ملحد (اسمعیلی ) که در حدود گِرد کوه و طبس گیلکی و دیار الموت و قلاع طالقان ناپدید شد، چون باز جستند سرش در ساری یافتند یا بر سر نیزه شاه شاهان و ملک ملوک مازندران، و تنش طعمۀ سگان، که هزار هزار از آن سگان و خوکان جهنم را آن شاه شیعی به تأئید الهی طعمۀ سباع و حوش کرد .... و تا ملک مازندران به سرتم بن علی بن شهریار افتاد، 27000 ( بیست و هفت هزار) ملحد به تیغ او کشته شدند ....« .                             

 و جای دیگری از این کتاب چنین آمده است :

    » خواجه معین الدین کاشانی وزیر سلطان سنجر اعظم رحمته اله علیه بر ملاحده خذ لهم اله انکار کرد ، و راه ها را بر آنان بست و بر ایشان باج های سنگین نهاد و از ایشان الوف الوف بگرفت و بکشت تا به آخر کار در حضرت خراسان خود به تیغ این ملعونان کشته آمد«.                                                                                             

طوریکه قبلأ گفته آمد، داعی اصلی اسمعیلی احمد بن عبدالملک عطاش با وصف گرفتن امان از سلطان سنجر سلجوقی و تسلیم شدن بوی، بصورت فجیع و بی رحمانه به قتل رسید و جسدش به دار آویخته شد. با از میان رفتن این داعی بزرگ اسمعیلی و سرکوبی پیروان او ، حسن صباح و هم کیشانش در الموت عملأ پرچم مبارزۀ اسمعیلیان را در دست گرفتند و در آنجا فرمان قتل و ترور مخالفان را صادر نمودند. مبلغان اسمعیلی تا آنوقتیکه در دعوتهای مذهبی خود به خشونت ها و مخالفتهای سلاطین و امرای غزنوی و سلجوقی مواجه نمیشدند، این کار را بدون توسل به زور و ارعاب انجام میدادند و به شمشیر اتکأ نمی ورزیدند، لیکن از وقتیکه غزنویان و سلجوقیان نسبت به آنان با تعصب و خشونت بر خورد نمودند و در پی آزار و اذیت شان بر آمدند، آنان نیز مجبور گردیدند تاراۀ خشونت را در پیش گیرند و به قلعه ها رو آورده و از آن جا ها به دفاع و تعرض بپردازند. طی چند قرن خلفأ، سلاطین و  وزرأ بسیار با اسماعیلیه در افتادند، کشتار کردند و برای اثبات علوی نبودن پیشوای آنها عبید اله مهدی، محضر ها نوشتند و تکفیر ها نمودند و از آنجمله خلفای عباسی طی سالهای 444 – 402 ه ق طی محضر های مستند اعلام داشتند که فاطمیه فرزندان القداح خراسانی هستند و نه اسمعیل علوی یا فاطمه بنت رسول اکرم (ص). اسمعیلیه برای خاموش ساختن این موج ظلمانی دست به ترورهای گسترده زدند. آنها المسترشد بالله، خلیفۀ عباسی را در 17 ذیقعده 529 ه ق در شهر مراغه و الرشید بالله خلیفۀ دیگر عباسی را در اصفهان ترور کردند.                                                        

    در  سال 485 ه ق نظام الملک در شهر صحنه نزدیک نهاوند به کارد یکی از فدائیان اسماعیلی از پای در آمد و بعدأ فرزندانش احمد رادر بغداد و فخرالملک را در نیشاپور ترور کردند. سنجر بن ملکشاه سلجوقی که قصد مبارزه با آنان را داشت، بامدادی که از خواب برخاست، در کنار تخت خود دشنه ای برزمین کاشته یافت و همراۀ آن نامه ای دید. در این نامه نوشته شده بود ، کسی که میتواند این دشنه را در زمین سخت فرو برد، در سینۀ نرم سلطان آسان تر خواهد توانست. سنجر پس از این حادثه مرعوب شد و دست از پا خطا نکرد. همچنان آمده است که فخر رازی متکلم ، خطیب و دانشمند معروف را نیز بدین سان به سکوت واداشتند.                                                                    

    حامیان دین و دولت گاه در اثر این تهدید ها مجبور میشدند، لهن سخن خودرا بسود اسماعیلیه تغییر داده یا لااقل با آنها مواجه نگردند و چون علت این تغییر روش از آنها سوال می شد، به تعریض میگفتند که دیشب بر این امر » برهانی قاطع « دیده اند.                                                                                                                       

    ای. پ. پتروشفسکی در کتاب اسلام در ایران فهرستی از ترور هشت پادشاه و خلیفه و اتابک، شش وزیر اعظم هفده امیر و والی، سیزده قاضی القضات و مفتی و شماری از سران فرقه های مختلف مذهبی مانند پیشوای کرامیۀ نیشاپور و امام زندیۀ طبرستان و گروۀ از سادات بزرگ و مأموران عالیمقام و دانشمندان و همچنان اسمعیلیانی که به فرقۀ خود خیانت کرده بودند، ارائه کرده است. اضافه بر آن، ترور هائی چون قتل » کنراد مونفروا« رهبر جنگی صلیبیان در سوریه که در سال 1192 مسیحی بدست فدائیان اسمعیلی صورت گرفت، در این فهرست نیامده است.       

    تروریسم موجب شد که بیم و هیبت اسمعیلیه در دل ها نشیند و تقریبأ واکنش های خشن علیۀ آنها قطع گردد و تا حدودی از قصد حمله به قلاع ملحده انصراف     بعمل آید.                                                                                                                

   

انشعابات:

    فرقۀ اسمعیلیه با پیشینۀ بیشتر از 1200 سالۀ خود انشعاب و انشقاق زیادی را متحمل گردیده است که برخی از آن ناشی از اختلاف نظر های بنیادی بوده و برخی دیگر رقابت بر جانشینی خلافت ویا باقتضای پاسخگوئی به منافع خصوصی کارگزاران آن در طول زمان.                                                                                                    

    آثار و منابع دست داشته در زمینۀ تاریخ اسمعیلیان از موجودیت قریب به سی شعبه دراین فرقه را چنین یاد آور گردیده: قرامطه، مبارکیه، باطنیه، ابوسعیدیه، بابلیه، برقعیه، بهره، تعلیمیه، حمیریه، خرمیه، خطابیه، خلطیه، حنضریه، سبعیه، صبحیه، عبید اللهیه، غیاثیه، دروزیه، حنفریه، فاطمیه، محمره، نزاریه، مستعلویه، مقیعنه، مهدویه، صباحیه، میمونه، ناصریه، نزاریه، آقاخانیه.                                                                                  

    پیروان فرقۀ خلطیه، به گفتۀ ( تحفۀ اثنی عشریه) بر این عقیده اند که: » آنچه در قرآن و احادیث از نماز و روزه و زکوهّ و حج وغیره وارد شده است همه محمول بر معانی آنها است و معنی دیگر ندارد و قیامت و بهشت و دوزخ را بالکل انکار کنند«.                                                                                                                            

    فرقۀ حنفریه پیروان علی بن حنفری داعی اسمعیلی یمن هستند که به روایت حورالعین » همه محرمات را حلال دانست و مساجد را خراب کرد و دعوی نبوت نمود« .                                                                                

    فرقۀ دروزیه نام خودرا از حمزه زوزنی ملقب به درزی ( خیاط) گرفته اند که الحاکم بامرالله خلیفۀ فاطمی مصر را تجسم خداوند میدانست و عقاید آنان آمیخته ای از معتقدات زردشتی و بودائی و اسلامی است. دروزیان اکنون در لبنان و منطقۀ جولان سوریه بسر میبرند.                                                                                                       

    فرقۀ غیاثیه پیرو ادیب و شاعری اسمعیلی هستند که در کتابی بنام بیان، مفاهیم وضو و نماز و روزه و دیگر احکام اسلامی را با معیارهای مکتب باطنیه یعنی مفاهیمی جز صورت ظاهری آنها ارائه داشته و تصریح کرده است که آنچه تا کنون   عوام از این احکام فهمیده و بدان عمل کرده اند، خطا است.                                                           

   فرقۀ ناصریه پیروان ناصر خسرو شاعر و اندیشمند نامی قرن پنجم خراسان و فرقۀ صباحیه پیروان حسن صباح هستند که در بارۀ آنان قبلأ توضیح بعمل آمده است                                                                                     

جایگاه و اهمیت تاریخی:

 

    کیش اسمعیلیه طی حیات طولانی خود تحولات درونی زیادی را که سرنوشت همه مذاهب بوده، طی نموده است. این جنبش هم از نگاه ایدئولوژیک و هم از جهت سازمانی و هم از حیث مؤفقیتهای عملی، یکی از جالبترین فرق مذهبی، اجتماعی و سیاسی در تاریخ میباشد. جنبش اسمعیلیه را باید منحیث جنبش خراسانی بر علیۀ خلفای عباسی و آستان بوسان شان و همچنین مخالفت و ضدیت با امرأ، شاهان و اشراف خود این سرزمین بحساب آورد. این جنبش که قشرهای تهیدست و متوسط شهر و دهقانان را دربر گرفت، چهرۀ خودرا متناسب به شرایط در دوران دعوت قدیم و دعوت جدید عوض نمود. در دعوت قدیم که شیوۀ کار آنها تعلیم و تبلیغ بوده، بانهم سختگیری های جنون آمیز و تعصبات ناروا ای نسبت به پیروان این فرقه بعمل آمد. چنانچه که در سال 331 ه ق در زمان نوح بن نصر سامانی، اسمعیلیان قتل عام گردید و عضدالدولۀ بوئی برای حمله به مصر و بر انداختن خلافت فاطمیان تدارکاتی را سازماندهی نمود، ولی نبرد واقعی را با آنان اولأ غزنویان و سپس بویژه سلجوقیان آغاز نمود.                                             

    طغرل، ملکشاه و سلطان محمد سلجوقی ضربات شدیدی را به پیکر اسمعیلیان وارد آورد و این تغییر روش هیت های حاکمه در خراسان که به الهام و اصرار خلفای عباسی صورت گرفته بود ، اسمعیلیه را بر آن واداشت تا به روشهای قهر آمیز متوسل گردند. اگر در دوران دعوت قدیم توجۀ اسمعیلیان بیشتر به روشنفکران و رجال دولتی بوده است، در دوران دعوت جدید آنان عمدتأ پیروان دهاقین و فقرا فعالیتهای خودرا متمرکز ساختند که درین صورت اسلوب تعقلی و راسیونالیستی تبلیغ دوران اول به اسلوب های دیگری که میتوانست بر توده های عقب مانده، جاهل و مذهبی آنزمان مؤثر واقع شود، تبدیل گردید. جای مردان فکر و احتجاج را مردان عمل و پراتیک میگیرد و تروریسم به حربۀ قوی مبارزه مبدل میشود. بعد از آنکه حسن صباح رابطۀ خود را با خلافت فاطمی مصر قطع مینماید، از آن تاریخ ببعد، جنبش اسمعیلی کاملأ شکل یک جنبش قهر آمیز توده ئی علیه خلافت ، سلطنت و اشرافیت را بخود گرفته با پیشبرد فعالیتهای تروریستی ترس و رعب عظیمی در دل های مخالفین می افگند، ولی این امر مسلم بود که جنبش اسمعیلی نمی توانست به علت خطاهای اسلوبی و فکری خود بیشتر از پیش دوام آورد. پس از آنکه اسمعیلیان پیشوای مبتکر و با ارادۀ چون حسن صباح و جانشین لایق و پرکار وی، بزرگ امید را از دست دادند، دیگر نتوانستند که امور خودرا رونق و سازمان بخشند، ولی بآنهمه اگر لشکر مغول به این سرزمین سرازیر نمیگردید، شاید که امرای محلی نمیتوانستند تابر خداوندان الموت غلبه حاصل نمایند.                                                                   

    جنبش اسمعیلیه با فعالیتهای چند جهتۀ خود یکی از مهمترین جنبش تاریخی است و از اینکه مرکز فعال و میدان رشد و خلاقیت آن خراسان بوده، مردمان این سرزمین حق دارند که آنرا جزء افتخارات تاریخی خود محسوب نمایند. نام داعیان اسمعیلی که در راه آرمان های نسبتأ مترقی زمان خود بی باکانه رزمیده اند، ثبت صحیفۀ جاوید تاریخ است و آن میتواند که تا امروزه نیز برای مبارزین میهن ما الهام بخش باشد                                                            

با عرض حرمت

 

منابع-

- تاریخ ادبیات ایران                                                   داکتر ذبیح اله (صفا)

_ پس از هزارو چارصد سال جلد دوم                          (شجاع الدین شهأ)

-                                                                                       -نظریات و دیدگا ه های دانشوران، ادیبان و پژوهشگران جهان در مورد عقاید فلسفی . مذهبی, شخصیت اجتماعی و مقام ادبی ناصر خسرو در مقدمه ای بر (گزیدۀ قصاید ناصر خسرو)                     دکتر جعفر شعار

-سیاست نامه                                         تدلیف خواجه نظام الملک ابو علی حسن بن علی بن اسحق طوسی.

- برخی بررسی ها در بارۀ جهان بینی ها و جنبشهای اجتماعی در ایران ،   داکتر احسان طبری.

- برداشت از مقالات وسایت های برون مرزی. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


June 30th, 2010


  برداشت و بازنویسی درونمایه این تارنما در جاهای دیگر آزاد است. خواهشمندم، خاستگاه را یادآوری نمایید.
 
بازگشت
علمي و معلوماتي